Καταστροφή πολιτιστικής κληρονομιάς

Ο αρχαιολόγος Κωνσταντίνος Κοπανιάς πραγματοποιεί, στο πλαίσιο του Πανεπιστημίου Αθηνών, ανασκαφές στην περιφέρεια του Κουρδιστάν. Τα περισσότερα μέλη αρχαιολογικών αποστολών δεν επιχείρησαν φέτος να συνεχίσουν τις έρευνες στην περιοχή, φοβούμενοι για τη ζωή τους.




Σε μια δορυφορική φωτογραφία υψηλής ανάλυσης, στην οθόνη του υπολογιστή του, ο αρχαιολόγος Κωνσταντίνος Κοπανιάς μάς δείχνει την αρχαιολογική περιοχή της ελληνιστικής πόλης Δούρα Ευρωπού, στις όχθες του Ευφράτη, κοντά στα σύνορα της Συρίας με το Ιράκ. Δεν θέλει προσεκτική παρατήρηση για να δεις δια γυμνού οφθαλμού πως το έδαφος είναι διάτρητο, σαν γραβιέρα. Είναι οι τρύπες που έχουν κάνει οι λαθρανασκαφείς επιχειρώντας να εντοπίσουν κυρίως ελληνιστικές αρχαιότητες, τις οποίες θα προωθήσουν αργότερα στη «μαύρη» αγορά. Η τοποθεσία, που ήταν κάτω από τον έλεγχο των μαχητών του «Ισλαμικού Κράτους», είναι κυριολεκτικά αφημένη στο έλεος των επιτήδειων, οι οποίοι εκμεταλλεύονται την αναταραχή για να πλουτίσουν, εμπορευόμενοι σπαράγματα του παρελθόντος και κυρίως του δικού μας πολιτισμού.

Όπως μας εξηγεί ο Έλληνας αρχαιολόγος, που πραγματοποιεί στο πλαίσιο του Πανεπιστημίου Αθηνών ανασκαφές στην περιφέρεια του Κουρδιστάν, στο βόρειο τμήμα του Ιράκ από το 2010 και εξής, το «Ισλαμικό Κράτος» έχει προχωρήσει σε συστηματικές καταστροφές μνημείων. Το μένος των φανατικών εκτονώνεται σε χώρους λατρείας θρησκευτικών μειονοτήτων. Με ανατινάξεις προσπαθούν να εξαλείψουν κάθε αρχιτεκτονική μνήμη των χριστιανών, των Ασσυρίων, των Χαλδαίων, των Γεζίντι και των Εβραίων. «Η τύφλωσή τους όμως είναι τέτοια που συχνά καταστρέφουν και τζαμιά, όταν σε αυτά βρίσκονται τάφοι ιμάμηδων. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι το Τζαμί του Ιωνά στη Μοσούλη». Οι σκηνές αυτές φέρνουν στο μυαλό τις ανατινάξεις των αγαλμάτων του Βούδα από τους Ταλιμπαν. Τότε είχε υπάρξει κατακραυγή της διεθνούς κοινότητας.

Ο αρχαιολόγος συνεχίζει: «Το Ισλαμικό Κράτος, εκτός από τις καταστροφές, κάνει και συστηματικές λαθρανασκαφές τόσο στο Ιράκ όσο και στη Συρία. Δυστυχώς για εμάς, προτιμούν τις αρχαιολογικές θέσεις που σχετίζονται με την ελληνιστική, ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο, επειδή είναι πιο εύκολη η διάθεση αυτών των παράνομων αρχαιοτήτων στο εξωτερικό. Η δράση τους τόσο στη Δούρα Ευρωπού όσο και στο Μάρι και το Τελ Σεΐχ Χαμάντ τεκμηριώνεται από τις δορυφορικές εικόνες, ενώ έγινε συζήτηση για το θέμα σε ειδικό συνέδριο της UNESCO, στις αρχές Οκτωβρίου στο Παρίσι», μας λέει ο επιστήμονας, ο οποίος βρέθηκε στη Γαλλία ύστερα από πρόσκληση της πρέσβειρας της Ελλάδας στον διεθνή οργανισμό Κατερίνας Δασκαλάκη.

Απροστάτευτοι

Στο φλέγον ζήτημα της καταστροφής της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς στην επικράτεια που καταλαμβάνει σήμερα το Χαλιφάτο, έχουν αναφερθεί πολλά ξένα έντυπα. Το πρόβλημα –όπως επισημαίνει και ο Κώστας Κοπανιάς– είναι ότι δεν υπάρχει κανένας απολύτως τρόπος προστασίας τους, καθώς οι συνθήκες για τους ξένους είναι εξαιρετικά επικίνδυνες. Τα περισσότερα μέλη αρχαιολογικών αποστολών δεν επιχείρησαν φέτος να συνεχίσουν τις έρευνες στην περιοχή, φοβούμενα για τη ζωή τους. Άλλωστε, είναι γνωστή η μοίρα των δυτικών που πέφτουν στα χέρια των μαχητών του ISIS.

Ο Κώστας Κοπανιάς, αφού σπούδασε αρχαιολογία στην Αθήνα, έκανε μεταπτυχιακά σε Γερμανία και Αυστρία για τους ανατολικούς πολιτισμούς, αυτούς δηλαδή που άνθησαν σε Τουρκία, Αίγυπτο, Συρία, Παλαιστίνη, Ιράκ και Ιράν. Με ερευνητική θητεία σε Πανεπιστήμιο Αθηνών και Κρήτης και στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, σήμερα είναι λέκτορας στο ΕΚΠΑ. Μας εξηγεί πώς βρέθηκε να πραγματοποιεί αρχαιολογική έρευνα στη Μέση Ανατολή. «Το 2010 το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας αποφάσισε να κάνει μια διερεύνηση του κατά πόσον θα ήταν εφικτή μια ανασκαφή στην περιοχή του Ερμπίλ, η οποία βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του Ιράκ, στην περιφέρεια του Κουρδιστάν, ανατολικά του Τίγρη. Εκεί βρίσκονται τα αρχαία Άρβηλα, μία από τις αρχαιότερες πόλεις στον κόσμο, με την πρωιμότερη φάση της να χρονολογείται ήδη την 5η χιλιετία π.Χ.. Λίγο μακρύτερα έγινε η μάχη των Γαυγαμήλων. Αφού ήρθαμε πρώτα σε επαφή με το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών αλλά και το υπουργείο Πολιτισμού, έκανα μια επίσκεψη. Σημαντική βοήθεια βρήκαμε και από τον διπλωμάτη μας στο Ερμπίλ, Νικόλαο Δούκα».

Όπως υπογραμμίζει ο αρχαιολόγος, η περιοχή αυτή λειτουργεί σαν ένα ανεξάρτητο κράτος μέσα στην επικράτεια του Ιράκ, με δική του αστυνομία, στρατό, νόμους κ.λπ. Η περιφέρεια του Κουρδιστάν άλλωστε, η οποία ήταν μακριά από τις εχθροπραξίες της Βαγδάτης, ήταν η μόνη που προσέφερε ασφάλεια σε διεθνείς αρχαιολογικές αποστολές. Στα εδάφη της εντοπίζονται πάνω από 3.000 θέσεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Η Μεσοποταμία, άλλωστε, αποτελεί την κοιτίδα του πολιτισμού, με πλουσιότατη ιστορία.

«Χρυσωρυχείο»

Επί Σαντάμ Χουσεΐν, η περιφέρεια ήταν απαγορευμένη ζώνη για τους επισκέπτες. Ο δικτάτορας είχε απαγορεύσει την αρχαιολογική έρευνα, ενώ είχε προσπαθήσει συστηματικά να εξοντώσει τον κουρδικό πληθυσμό. Μετά την πρώτη αμερικανική στρατιωτική επέμβαση, η αποκλεισμένη και υποβαθισμένη περιοχή είδε τη μοίρα της να αλλάζει. Το 2004 υπήρξε πολιτική σταθερότητα και τα σύνορα άνοιξαν. Ήδη από το 2005 συγκεντρώθηκαν εκεί σταδιακά 40 αρχαιολογικές αποστολές από αντίστοιχο αριθμό χωρών, μιας και η περιοχή είναι ένα ανεξερεύνητο «χρυσωρυχείο».

«Από το 2010 έως και το 2013, που εμείς πραγματοποιήσαμε ανασκαφές, δεν αισθανθήκαμε κίνδυνο καθώς οι εχθροπραξίες ήταν μακριά. Οι ντόπιοι γενικά αγαπούν ιδιαίτερα τους Έλληνες. Αυτό το χρωστάμε στον Μέγα Αλέξανδρο και στο Βασίλειο των Σελευκιδών, που δημιουργήθηκε μετά τον θάνατό του. Ο Έλληνας στρατηλάτης αναφέρεται και στο Κοράνι ως ενάρετος ηγέτης που προώθησε τα γράμματα, τις τέχνες και συνέβαλε στην ευημερία. Βέβαια, η κατάσταση άλλαξε με τη δημιουργία του Ισλαμικού Κράτους. Η ελληνική αρχαιολογική αποστολή, που αριθμεί μαζί με τους εργάτες μέχρι και 40 άτομα, φέτος δεν συνεχίστηκε για λόγους ασφαλείας. Είμαστε πάντως η μόνη διεθνής ερευνητική ομάδα που της παραχωρήθηκε άδεια για δύο σημεία ανασκαφής. Πρόκειται για το Τελ Νάντερ, μια θέση μέσα στην πόλη του Ερμπίλ που χρονολογείται την 5η-6η χιλιετία. Είναι μια θέση βιοτεχνικής παραγωγής, με κεραμική, λίθινα εργαλεία ενώ πιθανότατα γινόταν και κατεργασία μεταλλικών αντικειμένων. Ακόμη δεν έχουμε βρει τον οικισμό, πρέπει να επεκτείνουμε την ανασκαφή».

»Η άλλη θέση, που είναι σπουδαιότερη, είναι το Τελ Μπάκρτα, 30 χιλιόμετρα νότια του Ερμπίλ. Πρόκειται για μια μεγάλη αρχαία πόλη με έκταση 950.000 τ.μ., που ακόμη δεν έχει ανασκαφεί. Από την επιφανειακή έρευνα προέκυψε ότι κατοικούνταν από την 4η χιλιετία μέχρι και τα πρώτα ισλαμικά χρόνια. Είναι η έδρα ενός βασιλείου. Ίσως να ήταν η πρωτεύουσα του βασιλείου Κάμπρα, που γνωρίζουμε από τις γραπτές πηγές της Νότιας Μεσοποταμίας. Εκεί βρήκαμε και ένα αττικό όστρακο από οινοχόη. Είναι δύσκολο να έχει προκύψει από εμπορική συναλλαγή και μάλλον συνδέεται με την κάθοδο των Μυρίων, που στρατοπέδευσαν στην περιοχή όταν γύριζαν από τα Κούναξα».

Η ακριβής θέση των Γαυγαμήλων

Στο πλαίσιο της ελληνικής αποστολής, διερευνάται και το θέμα της θέσης των Γαυγαμήλων, κυρίως από τον αρχαιολόγο Κλεάνθη Ζουμπουλάκη, μέλος της αποστολής. «Μας προέτρεψε ο κυβερνήτης του Ερμπίλ να την αναζητήσουμε», λέει ο Κώστας Κοπανιάς, «με στόχο να την εκμεταλλευτεί τουριστικά στο μέλλον.

Η επιστημονική έρευνα την τοποθετεί ανάμεσα στη Μοσούλη και στο Ερμπίλ, όπως είχε διατυπώσει παλαιότερα ο αρχαιολόγος Στιν. Η άλλη μέχρι τώρα καθιερωμένη θεωρία, την τοποθετούσε πολύ βορειότερα και φαίνεται ότι σήμερα καταρρίπτεται».


Πηγή: Μ. Πουρναρά, Καθημερινή, Έρρωσο