Η τόσο σύγχρονη αρχαία ελληνική ιατρική

H έκθεση «Ιασις: Υγεία, Νόσος, Θεραπεία από τον Ομηρο στον Γαληνό» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης παρουσιάζει τις εκπληκτικές γνώσεις των προγόνων μας σε θέματα υγείας, υγιεινής και θεραπείας

Εσείς γνωρίζετε την αμίδα, τις στλεγγίδες, τα αναθήματα, τις μηλωτρίδες, τις σικύες και το λύκιον; Μη βιαστείτε να απαντήσετε αρνητικά διότι μόλις διαβάσετε στο κείμενο που ακολουθεί τι σημαίνουν αυτές οι λέξεις και για τη δική μας καθημερινότητα και ιδιαιτέρως μόλις διαβάσετε πόσες χιλιάδες χρόνια πριν αποτελούσαν μέρος της καθημερινότητας των προγόνων μας, πιθανότατα θα μείνετε... άφωνοι - δεν θα μπορείτε ούτε να καλέσετε τον i-ja-te ούτε να πάρετε το pa-ma-ko σας για να συνέλθετε! Αφωνος μένει σε πολλά σημεία και ο επισκέπτης της άκρως ενδιαφέρουσας έκθεσης «Ιασις: Υγεία, Νόσος, Θεραπεία από τον Ομηρο στον Γαληνό» η οποία φιλοξενείται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ως τα τέλη Μαΐου παρουσιάζοντας την εξέλιξη των αρχαίων θεραπευτικών πρακτικών και εξετάζοντας τη μετάβαση από τη μαγικοθρησκευτική θεραπεία στην ορθολογική επιστημονική ιατρική σε μια περίοδο που καλύπτει περίπου 1.500 έτη - από το 1200 π.Χ ως και τον 3ο μ.Χ. αιώνα.

Και αυτό το ταξίδι είναι πραγματική... μαγεία που ξετυλίγεται μέσα από 300 αρχαία αντικείμενα που συγκεντρώθηκαν από 41 μουσεία της Ελλάδας αλλά και του εξωτερικού (Βρετανικό Μουσείο, Λούβρο, Μουσεία του Καπιτωλίου στη Ρώμη). Η άκρως μελετημένη έκθεση ανοίγει ήδη από τον προθάλαμο του Μουσείου, όπου τους επισκέπτες υποδέχονται τρία «συμβολικά» αγάλματα: η προτομή του πατέρα της σύγχρονης Ιατρικής Ιπποκράτη, ένας εντυπωσιακότατος Ασκληπιός από μαύρο μάρμαρο (πρόκειται για άγαλμα που βρέθηκε το 1725 στη Ρώμη και είναι η πρώτη φορά που μετακινείται από τα Μουσεία του Καπιτωλίου) και η Υγίεια που μετακόμισε για πρώτη φορά από την Κω για να... παρευρεθεί στην έκθεση. Σε αυτόν τον προθάλαμο μας υποδέχεται ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης κ. Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, ο οποίος συνεπιμελήθηκε την έκθεση με τον επιμελητή αρχαιοτήτων του Μουσείου κ. Γιώργο Τασούλα. Η διαδρομή - που αποτελείται από οκτώ σταθμούς - ξεκινά. Βρισκόμαστε σε μια κατάλευκη αίθουσα (σαν ένα λευκό σπα) όπου ακόμη και οι φύλακες φορούν ιατρικές ποδιές!

Οπως αναφέρει ο κ. Σταμπολίδης στο «Βήμα», η έκθεση είναι η δεύτερη από μια τριλογία με πανανθρώπινα θέματα που ξεκίνησε από το 2009. «Πρόκειται για τα τρία θέματα με τα οποία ασχολήθηκε, ασχολείται και θα ασχολείται η ανθρωπότητα, τουλάχιστον στον βαθμό που ο άνθρωπος δεν έχει ακόμη "καταντήσει" μηχανή - και αυτά είναι ο έρωτας, η υγεία και ο θάνατος. Η έκθεση για τον έρωτα ολοκληρώθηκε με μεγάλη επιτυχία και αυτή τη στιγμή η έκθεση για την υγεία συμπίπτει με το "Επέκεινα", την έκθεση για τον θάνατο».

«Ολιστική ιατρική» πριν από 3.000 χρόνια!
Σύμφωνα με τον κ. Σταμπολίδη, «το ουσιαστικό στοιχείο αυτής της έκθεσης είναι μέσα από οκτώ ενότητες να παρουσιαστεί ο τρόπος με τον οποίον οι αρχαίοι Ελληνες κατανοούσαν και τη θεραπευτική τέχνη και την ιατρική και την υγεία και την υγιεινή». Ετσι στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται η υγεία και η υγιεινή (ενώ ακριβώς απέναντί τους βρίσκονται τα εκθέματα της νόσου). «Προσπαθήσαμε να δείξουμε ότι οι αρχαίοι Ελληνες είχαν μια ολιστική αντιμετώπιση του θέματος της υγείας. Οταν στην αρχαιότητα λέμε δίαιτα δεν μιλούμε μόνο για τη διατροφή κάποιου αλλά για μια γενικότερη στάση ζωής. Η δίαιτα με την έννοια της διατροφής αποτυπώνεται σε αγγεία όπως ένα ιχθυοπινάκιο που περιλαμβάνεται στην έκθεση αλλά αποτυπώνεται ακόμη και σε άλλα αρχαία αντικείμενα που παρουσιάζουν την υγιεινή και την καθαριότητα. Για παράδειγμα, ξέρουμε από διαφορετικά ευρήματα ότι στα γυμνάσια της Αθήνας ή άλλων πόλεων μετά την άσκηση ή τους αγώνες οι άνδρες πλένονταν στα κρηναία οικοδομήματα των Γυμνασίων, καθαρίζονταν με στλεγγίδες (ελάσματα σαν "ξύστρες" που χρησίμευαν για την απομάκρυνση της λάσπης και του χώματος από την επιδερμίδα) και στη συνέχεια αρωματίζονταν».

Για να επιτευχθεί όμως η καθαριότητα στα κρηναία οικοδομήματα απαιτούνταν σύστημα ύδρευσης. Εχουν ανακαλυφθεί λοιπόν υπόγειοι πήλινοι σωλήνες που μετέφεραν νερό χιλιόμετρα μακριά και οι οποίοι διέθεταν μάλιστα σε τακτά διαστήματα ανοιχτά τμήματα τα οποία επέτρεπαν τον καθαρισμό τους - ένα τέτοιο πήλινο στέλεχος από τον Πεισιστράτιο υδρευτικό αγωγό της Αθήνας του τέλους του 6ου π.Χ. αιώνα υπάρχει και στην έκθεση. «Ο ελληνικός πολιτισμός ήταν ένας πολιτισμός στενά συνδεδεμένος με θέματα καθαριότητας, υγιεινής, υγείας, θεραπείας και σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό εκλεπτυσμένος» σημειώνει ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και εξηγεί: «Αν σκεφθεί κανείς ότι ήδη από τα μινωικά ανάκτορα έχουμε συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης και αν λάβει υπόψη του ότι στις "Σφήκες" του Αριστοφάνη ο Βδελικλέων δίνει μεταξύ άλλων στον γέροντα πατέρα του ο οποίος λόγω ηλικίας πρέπει να περιοριστεί στο σπίτι μια αμίδα (μια "πάπια" για τη συχνουρία, δηλαδή) - γεγονός που μαρτυρεί την ύπαρξη αγγείων που επιτελούσαν συγκεκριμένες λειτουργίες από άποψη υγιεινής -, θα καταλάβει ότι μιλούμε για έναν πολιτισμό πολύ προχωρημένο».

Ακριβώς απέναντι από τα εκθέματα της υγιεινής «στέκονται» εκείνα της δεύτερης ενότητας της έκθεσης που δείχνουν τη νόσο. Αναθήματα (τάματα, δηλαδή) που παρουσίαζαν το πρόβλημα υγείας του κάθε ασθενούς (π.χ., άκρα με σπίλους ή με κιρσούς), καθώς και ειδώλια που παρουσιάζουν συγκεκριμένες παθήσεις όπως υδροκήλη, μεσογειακή αναιμία, ακόμη και παχυσαρκία (!) και τα οποία μπορεί, μεταξύ άλλων, να είχαν ρόλο... μοντέλου νόσων για το μάθημα στις περίφημες σχολές Ιατρικής της εποχής. Σε αγαλματίδια αποτυπώνονται ήδη από εκείνη την εποχή και οι ψυχικές νόσοι όπως η κατάθλιψη ή η μανία, που συνήθως έχει τη μορφή γυναίκας με φτερά.

Η τρίτη ενότητα της έκθεσης είναι αφιερωμένη στην ομηρική ιατρική και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων δύο πήλινες πινακίδες της γραμμικής Β του τέλους του 13ου αιώνα στις οποίες αποτυπώνεται η συνέχεια της γλώσσας. Βλέπουμε, λοιπόν, καταγεγραμμένες τις λέξεις i-ja-te (ιητήρ, γιατρός δηλαδή) και pa-ma-ko (φάρμακο).

Σύμφωνα με τον κ. Σταμπολίδη, σε ό,τι αφορά το θέμα των ομηρικών μαχών, η τόσο καίρια περιγραφή στην Ιλιάδα σχετικά με τους μυς, τα νεύρα, με το πού θα πρέπει να πλήξει κάποιος για να τραυματίσει ή να σκοτώσει οδηγεί πολλούς αναλυτές στο συμπέρασμα ότι δεν αποκλείεται κάποιοι από τους Ομηρίδες να ήταν «στρατιωτικοί» γιατροί.

Γιατρός - θεός
Η τέταρτη ενότητα αφορά κατ' εξοχήν τη θεουργική ιατρική - οι αρχαίοι Ελληνες πίστευαν ότι η ασθένεια προέρχεται από το θείο είτε για πράξεις είτε για παραλείψεις των ανθρώπων και επομένως αποτελεί τιμωρία για αυτούς. Γνωρίζουμε, όπως επισημαίνει ο καθηγητής, θεούς θεραπευτές όπως τον Απόλλωνα και την Αφροδίτη είτε μικρότερους ήρωες όπως τον Αμφιάραο και κυρίως τον Ασκληπιό, ο οποίος, ενώ αρχικά ήταν βασιλιάς της Τρίκκης, δηλαδή των Τρικάλων, στη συνέχεια έγινε ήρωας, άγιος δηλαδή με τη δική μας έννοια, και στο τέλος ανυψώθηκε σε θεό. Στα ιερά του Ασκληπιού, στα Ασκληπιεία, τα κέντρα υγείας της αρχαιότητας, υπήρχαν τεράστιες στοές όπου ελάμβανε χώρα η «εγκοίμησις» του ασθενούς. Ο ασθενής, μόνος του ή με συγγενείς και φίλους του, προσερχόταν στο ιερό και οι ιερείς λάμβαναν πλήρες ιστορικό της νόσου του και στη συνέχεια τον έπλεναν και τον έβαζαν να κοιμηθεί - πιθανότατα του χορηγούσαν και κάποιες ουσίες όπως όπιο - για να μπορέσουν να τον θεραπεύσουν. Οταν κατά την εγκοίμηση ο ασθενής έβλεπε τον θεό να ακουμπά τα χέρια του - είτε το ιερό ζώο του, το φίδι του - επάνω στο πονεμένο σημείο του σώματός του, τότε θεραπευόταν και αφιέρωνε ανάγλυφα προς τιμήν του. Υπάρχουν μάλιστα τμήματα όπως ένα απότμημα ανάγλυφου αφιερώματος που προέρχεται από το Ασκληπιείο των Αθηνών όπου παρουσιάζεται μια ουλή σε αφτί ασθενούς, γεγονός που μαρτυρεί ότι είχε υποβληθεί σε επέμβαση. «Ο ασθενής επέζησε από την επέμβαση, διότι διαφορετικά πώς θα έκανε την αφιέρωση;» λέει ο καθηγητής.

Δραματοθεραπεία: θέατρα δίπλα στο «νοσοκομείο»
Ελάχιστοι γνωρίζουν, κατά τον κ. Σταμπολίδη, ότι το Ασκληπιείο των Αθηνών βρίσκεται πολύ κοντά στο Ηρώδειο, ανατολικά από τη στοά του Ευμένoυς, και ιδρύθηκε γύρω στο 420 π.Χ., δηλαδή μέσα στην καρδιά του Πελοποννησιακού Πολέμου. Αγνωστο στους πολλούς είναι και το Ασκληπιείο της Επιδαύρου - μια τεράστια έκταση που εκτείνεται μετά το θέατρο και η οποία περιελάμβανε ναούς, εστιατόρια, στάδια και ξενοδοχεία. Το θέατρο ουσιαστικώς ανήκε στο Ασκληπιείο, αφού από εκείνη ακόμη την εποχή εθεωρείτο σημαντική η δραματοθεραπεία!

Η μεγάλη οικογένεια του Ασκληπιού παρουσιάζεται μέσα σε ειδική προθήκη - οι δυνατοί, αθλητές γιοι του Μαχάων και Ποδαλείριος, ο μικρότερος γιος του Τελεσφόρος, που κάνει τελικώς τη θεραπεία να τελεσφορήσει, αλλά και οι κόρες του Υγίεια, Ιασώ, Ακεσώ (από το ακείομαι/ακέομαι που σημαίνει θεραπεύω, ανακουφίζω, διορθώνω, επανορθώνω) και Πανάκεια (από το παν+ακείομαι/ακέομαι, θεραπεύω τα πάντα). Δεν είναι τυχαίο, όπως λέει ο καθηγητής, ότι ο Ασκληπιός συνεχίζει να λατρεύεται ως το 500 μ.Χ., ενώ δηλαδή έχει επικρατήσει ο χριστιανισμός, και για αυτό πολλές φορές το πρόσωπό του μοιάζει με το πρόσωπο του Χριστού στις παλαιοχριστιανικές τοιχογραφίες. Πάντοτε κρατά όμως το ραβδί και το φίδι.

Γιατί σύμβολο το φίδι;
Θα απορούσε κάποιος για ποιον λόγο ένα ζώο σαν το (όχι και πολύ συμπαθές στους πολλούς) φίδι είναι το σύμβολο του Ασκληπιού και της Υγιείας. Η εξήγηση είναι τριπλή: «Κατ' αρχάς, το φίδι έρπει στο χώμα και επομένως γνωρίζει τη σοφία της γης όπου φύονται όλα τα θεραπευτικά φυτά, κατά δεύτερον το δηλητήριό του μπορεί ως έναν βαθμό να είναι θεραπευτικό - ή αλλιώς τοξικό, ανάλογα με τη δοσολογία, όπως συμβαίνει και με τα φάρμακα - και, κατά τρίτον, ανά έτος βγάζει το "πουκάμισό" του, κάτι που ενέχει την έννοια της ανανέωσης, της αναγέννησης».

Η πέμπτη ενότητα της έκθεσης αποτελεί ένα «παζλ» ευγνωμοσύνης και ικεσίας με όλα τα μέλη του σώματος - ανδρικά μόρια, γυναικεία αιδοία, στήθη, μάτια, αφτιά, μήτρες - να παρουσιάζονται μπροστά στον επισκέπτη με τη μορφή αναθημάτων. Υπάρχουν επίσης μια σειρά ανάγλυφα, μαρμάρινα, πήλινα αντικείμενα αλλά και αγγεία τα οποία πραγματικά εντυπωσιάζουν. Για παράδειγμα, σε ένα από αυτά βλέπουμε ένα πόδι το κάτω μέρος του οποίου έχει μαύρο χρώμα - ακριβώς επειδή είναι ένα διαβητικό πόδι με σημάδια σηψαιμίας. 

Σιδεράκια και επεμβάσεις στον εγκέφαλο
Η έκτη ενότητα της έκθεσης αφορά την επιστημονική ιατρική. Με την πάροδο του χρόνου οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι προσπάθησαν να εξηγήσουν τα φαινόμενα με ρεαλιστική ματιά σε πολλά πεδία όπως η αστροφυσική ή η φυσική. Δεν θα μπορούσε να μην ακολουθήσει και η ιατρική, η οποία μάλιστα χρησιμοποιεί όρους της πολιτικής αφού αρχικώς δεν υπήρχαν ιατρικοί όροι για να αποδώσουν συγκεκριμένες έννοιες. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα μας δίνει ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης: «Η ισορροπία των χυμών του σώματος, δηλαδή του αίματος, του φλέγματος, της ξανθής και της μέλαινας χολής, ονομάζεται ισονομία».

Η αρχαία επιστημονική ιατρική αποδεικνύεται πολύ πιο... επιστημονική από ό,τι φανταζόμαστε εμείς οι... προηγμένοι: 7ος αιώνας π.Χ. και σε ένα κρανίο μιας γυναίκας από τα Αβδηρα φαίνεται καθαρά μια οπή που μαρτυρεί διεξαγωγή επέμβασης στον εγκέφαλο. «Μάλιστα οι έρευνες των ανθρωπολόγων αναφέρουν ότι η ασθενής επιβίωσε για αρκετά χρόνια μετά την επέμβαση». Σε έναν αρύβαλλο (ένα μικρό αγγείο) εικονίζεται ο γιατρός να κάνει φλεβοτομία στο χέρι ασθενούς περίπου στο σημείο όπου οι νοσοκόμες κάνουν σήμερα τις ενέσεις. Και σε ένα κρανίο που χρονολογείται στον 4ο π.Χ. αιώνα βλέπουμε επάνω στα δόντια... σιδεράκια. Εργαλεία όπως μητροσκόπια και ειδώλια που παρουσιάζουν τη γέννα - με τη μαία να παίζει κεντρικό ρόλο, όπως και σήμερα - προκαλούν θαυμασμό.

Φιαλίδια με όπιο και... γκότζι μπέρι!
Η έβδομη ενότητα της έκθεσης κλείνει μέσα της τα θεραπευτικά φυτά, με προεξάρχον το όπιο. Παρουσιάζονται αγγεία (με «σήμα κατατεθέν» το φίδι στο κάτω μέρος τους) που περιείχαν πολύτιμο όπιο το οποίο διακινούνταν σε ολόκληρη τη Μεσόγειο καθώς με αυτό έπαυε ο πόνος, σωματικός ή ψυχικός, αλλά και ίρινον, το οποίο παραγόταν από τις ρίζες της ίριδας ή κενταύριον ή και λύκιον - το τελευταίο δεν είναι άλλο από το «μοδάτο» σήμερα γκότζι μπέρι. Τα θεραπευτικά φυτά κλείνονται μέσα σε μικρές συσκευασίες - οι οποίες έτσι δείχνουν και τη δοσολογία -, ενώ επάνω στη συσκευασία υπάρχει το όνομα του παρασκευαστή ώστε να αποφεύγονται τα... γενόσημα.

Ανάμεσα στα εργαλεία βρίσκουμε τις σικύες (τις σημερινές βεντούζες), χάλκινες ή γυάλινες, καθώς και λάμες, νυστέρια, λαβίδες, μηλωτρίδες για τον καθαρισμό των αφτιών, των τραυμάτων και των συριγγίων κ.ά. τα οποία αποτελούν τον εξοπλισμό των αρχαίων γιατρών. «Είναι σημαντικό ότι οι γιατροί που επισκέπτονται την έκθεση αναφέρουν πως τα σχήματα των εργαλείων δεν έχουν αλλάξει καθόλου, απλώς σήμερα έχει αλλάξει το υλικό και επομένως η ποιότητα» υπογραμμίζει ο κ. Σταμπολίδης. Βρίσκουμε επίσης θερμοφόρες με το κατάλληλο σχήμα ανάλογα με το εκάστοτε σημείο του σώματος. Φέρουν μια οπή από την οποία παίρνουν θερμό ή κρύο νερό (π.χ., στην περιοχή του κεφαλιού πιθανότατα έπαιρναν κρύο νερό).

Ευχές και κατάρες
Η τελευταία ενότητα της έκθεσης συνδέεται με τους γιατρούς και τη θέση τους στην αρχαία κοινωνία. Οι αρχαίοι επιδαψίλευαν τεράστιες τιμές στους γιατρούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα νομίσματα των πόλεων κάποιες φορές το πρόσωπο του γιατρού - όπως του Ιπποκράτη ή του Γαΐου Στερτίνιου Ξενοφώντα από την Κω που ήταν προσωπικός γιατρός του ρωμαίου αυτοκράτορα Κλαύδιου και μεγάλος ευεργέτης της πατρίδας του - αντικαθιστά το πρόσωπο του θεού! Αλλά και επιγραφές από διαφορετικές περιοχές όπως από την Κω ή από τη Σάμο αναφέρονται στις τιμές που προσφέρει η πόλη στους γιατρούς - τους κάνει πρέσβεις, προξένους, όχι μόνο εκείνους αλλά και τους απογόνους τους.

Ως άλλοι «θεοί», οι γιατροί μπορούσαν όμως να βρεθούν και στο άλλο άκρο πέφτοντας θύματα... κατάρας από τους κοινούς θνητούς. Ενα μολύβδινο έλασμα που παρουσιάζεται στην έκθεση φέρει επάνω του τα ονόματα 17 γιατρών με την κατάρα να είναι... άνεργοι και να αποτυγχάνουν στις επεμβάσεις! Οι ειδικοί δεν έχουν καταλήξει στο ποιος καταριέται τους γιατρούς: πρόκειται για δυσαρεστημένο ασθενή ή τους οικείους του, πρόκειται για ανταγωνιστές γιατρούς ή (σενάριο που θεωρείται και το πιο πιθανό) για κάποιον βοηθό γιατρού που εκδιώχθηκε από τη συντεχνία και αντέδρασε έτσι;

«Η ζωή είναι σύντομη ενώ η τέχνη (η επιστήμη) μακρά, ο χρόνος λίγος, η πείρα λαθεμένη και η απόφαση δύσκολη» (αφορισμοί από την Ιπποκρατική Συλλογή). Αξίζει τον κόπο να δείτε αυτή την έκθεση που ενώνει το παρελθόν με το παρόν αποδεικνύοντας πως ήδη από τα αρχαία χρόνια οι γιατροί της εποχής είχαν μετατρέψει σε τέχνη το να επιμηκύνουν τη σύντομη ζωή του ανθρώπου...

Πηγή: Το Βήμα